علیرضا عباسی
علیرضا عباسی تبریزی ملقب به شاهنواز (درگذشت ۱۰۳۸ ق) خطاط، خوشنویس و شاعر ایرانی دوره صفویه است. قرآن بزرگ کتابخانه آستان قدس رضوی و کتیبه‌های سردر بنای خواجه ربیع در مشهد، کتیبه نوشته های حرم امام رضا(ع) از جمله آثار او است. وی از نزدیکان شاه عباس صفوی بود و لقب شاهنواز توسط شاه عباس به وی اعطا شده است.
زندگینامه
علی رضا عباسی در تبریز به دنیا آمد از سال تولد و خانواده وی اطلاعاتی در دست نیست. وی نخست در تبریز شاگرد ملامحمد حسین تبریزی و علاءالدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود که خط ثلث و نسخ می‌نوشت. علیرضا عباسی در اثر ناآرامی های تبریز به قزوین رفت و در مسجد جامع آن شهر ساکن شده و به کار کتابت مشغول شد و قسمتی از کتیبه‌های آن مسجد را با چند آیه قرآن کریم نوشت. امضاء یا رقم او در این زمان «علیرضا الکتاب» بوده و بدین رقم از سال ۹۸۱ تا ۹۹۰ کتابت از او دیده شده است. این هنرمند اولین بار هنگامی که مسجد جامع قزوین را با چندین کتیبه تزیین کرد، به شهرت رسید. وی در شروع سلطنت شاه عباس در خدمت سردار فرهاد خان از سرداران مهم آن روزگار بود.
علی رضا شعر هم می‌گفت و علاوه بر خوشنویسی در نقاشی نیز مهارت داشت. از این رو گاهی وی را با رضا عباسی نقاش پرآوازه هم عصرش اشتباه گرفته‌اند. از آنجایی که علیرضا عباسی، رئیس کتابخانه سلطنتی بوده از این لحاظ موظف بوده است که کلیه کتابهای خطی، مینیاتورها، تذهیب‌ها و قطعات و مرقعات خطی را که به شاه عباس تقدیم می‌شده، نام خود را در روی آنها یادداشت و در دفاتر سلطنتی نیز به ثبت برساند و به علت شباهت اسمی بعضی از مستشرقین اروپایی مانند میتوخ آلمانی و بعضی از مورخین و نویسندگان ایرانی به اشتباه علی رضا عباسی را مینیاتور ساز و تذهیب کار معرفی نموده‌اند در صورتی که این موضوع به احتمال زیاد نباید درست باشد.
همکاری با شاه عباس صفوی
علیرضا عباسی در سال ۱۰۰۱ ه.ق به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره ندیمان مخصوص وی قرار گرفت شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را به او سپرد تا از او خط ثلث را بیاموزند. علیرضا عباسی تا پایان عمر در زمره نزدیکان شاه بود. شاه عباس به او لقب شاهنواز داد.
علیرضا عباسی باید اواخر سلطنت شاه صفی را هم دریافته باشد. اما چون سال وفات وی به درستی معلوم نیست باید به تقریب او را عمری طولانی برخوردار دانسته و بگوئیم تا اواخر سلطنت شاه صفی (۱۰۳۷- ۱۰۵۲ه.ق) در قید حیات بوده است. علیرضا عباسی دو پسر داشت یکی بدیع‌الزمان که در خط نستعلیق استاد و دارای فضائل و کمالات علمی بوده و محمد رضا که خط نسخ را خوش می‌نوشته است.
شاگردان
- عبدالباقی تبریزی
- محمد رضا امامی
- محمد صالح امامی یا اصفهانی
آثار
- قرآن بزرگ کتابخانه آستان قدس رضوی گرانبهاترین اثری که از او باقیست.
- در مشهد گنبد زرین حرم علی بن موسی‌الرضا در پوشش خارجی آن که طلاکاری است، دارای کتیبه‌ای زیبا و بزرگ به خط علیرضا عباسی است، متن این کتیبه که در چهار ترنج و به عربی نوشته شده، حاکی از زیارت شاه عباس از حرم و تزیین آن به دستور وی به سال ۱۰۱۰-۱۰۱۶ ه.ق. (۹۷۸-۹۸۴ ه.ش) است. در داخل گنبد، در منتهی‌الیه چهار دیوار حرم که زیر تاق گنبد واقع شده است، سوره جمعه به خط ثلث علیرضا عباسی نوشته شده است. صندوق چوبی و قدیمی قبر مطهر دارای کتیبه‌ای به خط علیرضای عباسی است که در روی آن حک شده است: کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ همچنین کتیبه‌های طلای درِ سابق حرم علی بن موسی‌الرضا به خط اوست که امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. کتیبه‌های ضریح مربوط به دوره صفوی نیز به خط علیرضا عباسی بوده است. کتیبه طلای این ضریح که شامل تمام آیه الکرسی در شش لوحه هر یک باندازه ۱۹.۵ ×۲۵۴ سانتیمتر می‌باشد و اشعار فارسی خط نستعلیق روی هشت صفحه هر کدام به‌طول ۸۸ سانتیمتر و عرض ۳۰ سانتیمتر طلا . کتیبة خط ثلث علیرضا شامل صلوات کبیر که پائین بعضی حاشیه‌های آنها ریخته شده است.
- کتیبه‌های سردر بنای خواجه ربیع در مشهد هم به خط اوست. این دو کتیبه با تاریخ‌های ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه.ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آن سال‌های احداث و تزیین بنا را می‌نمایاند.
- کتیبه های سردر و کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری اثر اوست.
- کتیبه سردر مسجد امام (شاه) اصفهان به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری است.
- کتیبه چهارسوی اصفهان.
- یک امضاء از علیرضا عباسی نیز در کتیبه مسجد مقصود بیک اصفهان به تاریخ ۱۰۱۱ ه.ق موجود است.
- در قزوین کتیبه سردر عالی‌قاپو به خط علیرضا عباسی تبریزی است.
آثار خطاطی
اغلب کتابهای خطی و قطعات و مرقعات وی را به خارج برده و در موزه‌های خارجی و کتابخانه‌های شخصی نگهداری می کنند.
- رساله عینیه شیخ احمد غزالی به قلم علیرضای عباسی در مصر در کتابخانه محمد علی پاشا موجود است.
- رساله «مرصاد العباد شیخ نجم الدین رازی» که با آب طلا در روی کاغذ خانبالغ نوشته است در اسکندریه نزد یکی از اروپاییان موجود است.
- کتاب اسرارالنقطه امیر سید علی ابن شهاب الدین محمد همدانی را به خط نستعلیق به سبک میر علی هروی خوشنویس معروف با قلم خفی (ریز) نوشته که در اسلامبول نزد یکی از مشایخ سلسله جلالی می‌باشد.
پانویس
منابع
- کریم زاده تبریزی، محمدعلی، زندگینامه علیرضا عباسی، مجله هنر و مردم ، ۱۳۵۶، شماره ۱۸۰.
- دایرة المعارف تشیع، ج یازدهم، ۱۳۹۰، انتشارات حکمت.